Çarlık istihbarat raporlarında Osmanlı’ya çalışan Ermeni bir ajan: Arşavir Saakyan
Adı Arşavir Saakyan, takma adı Artur Aseyan. Yozgat kökenli olan Saakyan, Türk hükümeti adına istihbarat faaliyeti yürütmektedir. Birinci Dünya Savaşı öncesinde, 1914’ün başında Kafkasya’ya geleceği haberi Çarlık istihbaratını harekete geçirir. “Artur”un görevi Türkiye Ermenilerinin Rus hükümetiyle olan bağını araştırmak, Rusya’nın resmi olarak talep ettiği Ermeni reformları haricinde genel olarak Türkiye ve özellikle de Ermenilerin yaşadığı bölgelere yönelik ne tür planları olduğunu öğrenmektir.
Artur askeri istihbarat faaliyeti de yürütecektir. Bunun yanında Hınçakların Kafkaslar’daki Türkiye karşıtı örgütlenmeleriyle ilgili bilgi toplayacaktır.
Ölüm emri verildi,
Yüzlerce resmi dağıtıldı “Artur”un peşinde sadece Çarlık polisi yoktur. Hınçak Partisi’nin merkez organı da onun hakkında arama kararı çıkartmış ve bulunduğunda mümkünse öldürülmesi, aksi takdirde bağlı bulundukları şehrin bilgilendirilmesi emrini vermiştir. Bunun yanında ölüm emrini infaz etmek üzere bir kişi de görevlendirilmiştir. Hatta partinin Kahire’deki organının gönderdiği, “Artur”un profilden ve önden çekilmiş fotoğraflarından yüzlerce basılarak halka dağıtılması istenmiştir. Fotoğraflar, üstünde Saakyan’ın kullandığı takma adlar da yazılı olmak üzere özellikle Hınçak ve Taşnak üyelerine verilmiş, ayrıca Avrupa, Asya, Amerika ve Afrika’da Ermenilerin yaşadığı birçok yere gönderilmiştir. Diğer taraftan Taşnaksutyun Partisi de Saakyan’ın gelişinden haberdar olmuş ve Kafkaslar’daki örgütleri bu konuda önlemler almaya başlamıştır.
“Artur”un Kafkaslar’a gelişinden Çarlık polisi ise esas olarak Hınçakların iç yazışmaları dolayısıyla haberdar olmuştur. İstihbarat faaliyeti sonucunda gizlice ele geçirdikleri bu iç yazışmaların ardından önlemler alınmış, özellikle Tiflis ve Kutaisi bölgeleri Jandarma İdareleri tarafından özel takip ve araştırma ağı oluşturulmuştur.
Çarlık Rusya’sı Türkiye İstihbarat Müdürü’nün İstanbul’dan yazdığı 26 Nisan 1914 tarihli rapordan, Türkiye’deki yetkililerin Saakyan’ın varlığını çok önceden bildikleri anlaşılmaktadır. Ancak Türkiye’ye karşı faaliyet yürüten bir Ermeni örgütüyle ilgili gizli istihbarat faaliyeti yapmasını Rusya’nın çıkarlarına zarar verecek bir durum olarak görmemişler, bu sebeple daha önceden Saakyan hakkında merkeze bir rapor göndermemişlerdir. Fakat “Artur”un Rusya’ya geleceğine dair Tiflis’teki polis departmanından bilgi almaları üzerine ayrıntılı bir çalışma yürütmeye başlamışlardır.
Rusya Federasyonu Devlet Arşivi’nde (GARF)1 yer alan, Çarlık yetkililerinin
ve Ermeni örgütlerinin “gizli” veya “çok gizli” ibareli yazışmalarında Arşavir Saakyan’ın geçmişiyle ilgili de birçok bilgi yer almaktadır.
Eski bir taşnak üyesi
Çarlık polisi Saakyan’ın bir dönem Taşnaklar içinde yer aldığını tespit ederken, Taşnaksutyun Partisi’nin Doğu Bürosu’nun Kurucu Bölge Toplantısı’nın zabıtlarında da izini bulmuştur. Aralık 1907-Ocak 1908 tarihlerine ait tutanakların parti içi yargılamalarla ilgili bölümlerinde şu bilgiler yer almaktadır: Artur ve Cohok isimli parti üyeleri, Nitra isimli bir yöneticiyi Bakû (Voskanapat) Merkez Komitesi’nin faaliyetlerinden dolayı suçlamışlardır. Merkez Komitesi tarafından kurulan komisyonun soruşturmasından sonra a) Bakû Merkez Komitesi’nin 1904-1906 yılları arasında parti program ve tüzüğüne aykırı hareket etmediğine, dönemin koşulları ve partiye hâkim olan hava çerçevesinde faaliyet yürütüldüğüne;2 b) Nitra’ya yönelik suçlamaların doğru olmadığına; c) Artur’a yargılamanın sonucunun iletilmesine ve Artur’un Taşnaksutyun’un düşmanlarına
inanmasından, onların açıklamalarına önem vererek Bakû Merkez Komitesi’ni ve Nitra’yı suçlamasından dolayı kınanmasına; d) Cohok’a ise bütün suçlamalarının asılsız ve çarpıtmadan ibaret olduğunun bildirilmesine karar verilmiştir.
İstanbul Polis Müdürü Azmi Bey’e bağlı
Arşavir Saakyan, daha sonra doğrudan İstanbul Polis Müdürü Azmi Bey’in altında çalışmaya başlar. Ermeni örgütlerinin faaliyetlerinin takibinde görev alır. İttihatçıların önemli simalarından Azmi Bey, Saakyan’la ilgili Rus istihbarat raporlarında, Sadrazam Mahmut Şevket Paşa’nın katili Kavaklı Mustafa’yı bir Rus gemisinden gizlice kaçırmasıyla anılmaktadır.
Raporlara göre, Azmi Bey Kavaklı Mustafa’yı kaçırdıktan sonra cezalandırarak öldürmüş, ancak intihar ettiği söylentisi yayılmıştır. Daha sonra Rus elçiliğinin talebi üzerine Azmi Bey görevinden uzaklaştırılmış ve bir daha bu tür görevlere getirilmeyeceği konusunda anlaşılmıştır.
Fakat Azmi Bey kısa bir süre sonra Adana valisi olacaktır. Rusya’nın talebi üzerine bu görevinden de alınmıştır. Rus istihbaratının sahip olduğu bilgiler, “Artur”un Kafkasya’ya gönderildiği dönemde Azmi Bey’in Mısır’da olduğunu göstermektedir. Azmi Bey, Mısır’daki Türk yönetiminde önemli bir yere sahiptir ve farklı alanlarda verilen istihbarat görevlerini yerine getirmektedir.
kod adı no. 50
Azmi Bey’le çok yakın çalışma içerisinde olan Arşavir Saakyan, farklı zamanlarda Artur Aseyan dışında birçok takma ad kullanmıştır. Hınçak yetkililerinin tespit ettiği adlar şunlardır:
Meher A. Megmuni, Filos Alis, Mok, Targat, Markiz, Alis Aştuni. Sivas, Kayseri ve Bursa’da bu isimlerle tanınan Saakyan’ın ismi, polis müdürü Azmi Bey’in listesinde İngilizce olarak “Rudolfston” ve “Maclad”, Türkçe olaraksa “Lurfi” olarak geçmektedir. İstanbul polisinin listelerinde ayrıca “Paul” ve “No. 50” adıyla da kayıtlıdır.
Pogos Nubar Paşa ve Sabah-Gülyan’a suikast girişimleri
Rus istihbaratının rapor ettiği üzere, daha öncesinden “Artur”a, o dönemde Paris’te bulunan ve görevini henüz bitirmiş olan Tüm Ermeniler Katolikosu’nun oluşturduğu Ermeni Milli Heyeti’nin başkanı Pogos Nubar Paşa’nın3 öldürülmesi görevi de verilmiştir. Bu suikastın örgütleyicisi de Ruslara göre Azmi Bey’dir. “Artur” daha sonra Mısır’a gelecek, 1914 Mart’ının ortalarına kadar orada kalacaktır. Mısır’da bulunduğu süre içerisinde Hınçak Partisi’nin liderlerinden Sabah-Gülyan hakkında bilgi toplar ve düzenli olarak İstanbul’a rapor gönderir. Rus istihbaratına göre “Artur”, Sabah-Gülyan’a karşı suikast girişiminde de doğrudan yer almıştır. Amaç, Hınçakların Türkiye’de yasa dışı faaliyet yürütme kararı aldığı, 1913 Eylül’ünde gerçekleştirilen 7. Parti Kongresi’ne karşılık vermektir. Kongre, Sabah-Gülyan’ın başkanlığında toplanmıştır. Raporlarda Sabah-Gülyan’ın Semen ve Sarkis Kürekyan isimini de kullandığı, gerçek adının da Stepan Ter-Danielov olduğu kaydedilmiştir. Erivan vilayeti, Nahcivan kazası, Cagrı köyündendir.
Kafkasya’ya ulaştığına dair bilgi yok “Artur”, 1914 Mart’ının sonunda Kahire’den İstanbul’a gelir. Muhtemelen İzmir, Bursa, Adapazarı yolunu takip etmiştir. Düzenli olarak İstanbul polisiyle irtibat halindedir. “Artur”un Rusya’daki görevi için Samsun ve Trabzon’dan geçerek Batum ya da Poti üzerinden Tiflis ve Bakû’ya gelmesi beklenmektedir. Diğer bir rivayete göre ise İskenderiye’den (Mısır) yola çıkıp doğrudan Batum’a gidecektir. Hınçaklar, “Artur”un yakalanmasının suya düşmemesi için çok dikkatli davranılması gerektiği emrini vermiştir. “Artur” 4 Nisan 1914 tarihli, Tiflis’te yazılan erişebildiğimiz son rapora göre hâlâ Kafkasya’ya varmamıştır. Daha sonra da geldiğine dair bir bilgi bulunmamaktadır.
