MUHAKEME.NET FORUMU - Dilbilgisi Tabirleri

hemze : harekeli elif (harekesi yoksa uzatan elif’tir)

harf-i med : uzatan harf (ler)

harf-i târif :isimlerin başına gelen belirtme edatıdır (ال), kelimenin sonundaki tenvini düşürür

marife : belirli bir nesneyi gösteren isim (başında harf-i tarif olan isimler, alemler [özel isim], zamirler, ism-i mevsuller, ism-i işaretler, marife isme muzaaf olan isimler)

nekra : belirsiz bir nesneyi gösteren isim (başında ال bulunmayan ve diğer marife şartlarını taşımayan isimlerdir; aynı zamanda adedinin bir tane olduğunu belirtir)

müzekker : hakikî veya lafzî erkek varlıklara delalet eden kelimeler

müennes : hakikî, lafzî veya semaî dişi varlıklara delalet eden kelimeler

müfred : tek varlığa delalet eden isim (cümle olmayıp tek kelimeden ibaret olduğunu da belirtir)

tesniye / müsenna : iki varlığa delalet eden isim

cemi‘ : ikiden fazla varlığa delalet eden isim
cemi‘ müzekker-i sâlim erkek çoğul (müfred-müzekker kelimenin sonuna ون ilavesiyle yapılır)
cemi‘ müennes-i sâlim dişi çoğul (müfred-müennes kelimenin sonuna آت ilavesiyle yapılır)cemi’ mükesser kırık çoğul (kelimenin müfredinde değişiklik yapılarak elde edilir)harf yalnız başına bir manâ ifade etmeyen, isim ve fiille birlikte bir anlamı olan kelime isim zamana bağlı olmadan kendi başına bir manâsı olan kelime
fiil zamana ve şahsa bağlı olarak bir iş ve oluş bildiren kelime (mazi, muzari/istikbal, emir)

fâil : özne (fiil cümlesinde bu adı alır)

mef’ul : nesne

mef’ûlün bih : düz tümleç
mübteda özne (isim cümlesinde bu adı alır)
haber mübtedanın durumuna dair bilgi veren kelime, cümle veya şibh cümleler
izâfet isim tamlaması (bir ismin başka bir isme nisbet edilmesi) (muzaaf ve muzaafun ileyh’ten müteşekkildir)

muzaaf : tamlanan (başına ال, sonuna tenvin, tesniye veya cemi’ nûn’u almaz)

muzaafun ileyh : tamlayan (daima mecrurdur; belirtisiz isim tamlamasında nekra olarak gelir)
meftûh fetha ile harekeli harf
meksûr kesra ile harekeli harf
meczûm sükunlu harf
ref’ / merfû son harfinin harekesi ötre / damme olan kelime (fâil, mübteda, haber...)
nasb / mansub son harfinin harekesi üstün / fetha olan kelime (mef’ûlün bih, hal ...)
cer / mecrur son harfinin harekesi esre /kesra olan kelime (harf-i cer’li isim, m.ileyh...)
câr önüne geldiği ismin sonunu kesralı yapan (harf-i cerler)
şibh-i cümle cümle benzeri (câr ve mecrûr’dan yahut zarftan oluşur)
sıfat / na‘t bir ismi niteleyen kelime
mevsuf / men‘ût nitelenen kelime
i‘rab kelimenin sonundaki harf ve hareke değişikliği
mu‘rab i’raba tâbi kelime (son harfinde değişiklik kabul eden)

mebnî : cümledeki konumu ne olursa olsun, son harfinin harekesi değişmeyen kelime
gayru’l-munsarıf sonuna kesra ve tenvin kabul etmeyen, kesra yerine fetha ile mecrur olan isim (memnû mine’s-sarf da denir)
sarf şekil bilgisi, morfoloji (istenilen manayı elde etmek için kelimenin aldığı şekillerden bahseden ilim dalıdır, sadece isim ve fiil kapsamı alanına girer)
tasrîf çekim (bir kelimenin bir şekilden diğer bir şekle konması)

nahiv : söz dizimi, sentaks (kelimenin cümle içindeki durumunu ve bu duruma göre i’rabını inceleyen bilim dalıdır)

belâgat : meramın iyi suretle düzgün ve sanatlı sözlerle ifadesi
vasıl okurken kelimeler arasında durmayıp, birbirine bağlamak
vakıf okurken durmak, kelimeleri birbirine bağlamayıp ayırmak (kelimenin son harekesi hazfolunur)

ibdâl : bir harfin yerine başka bir harf getirmek

idgâm : aynı iki harf yan yana gelirse, kolay okuyup yazmak için bu iki harfi bir harf olarak yazıp şeddelemek

izhâr : aynı iki harf yan yana geldiğinde şeddelemeden ayırmak
zâid harf kelimeyi meydana getiren kök harflerden başka, çeşitli sebeplerle kelimelere ilave edilen harf /-ler

mutasarrıf : çekim kabul eden isim (müfred iken müsenna, cemi‘ yapılabilmesi gibi)

gayr-ı mutasarrıf : çekim kabul etmeyen isim

câmid : hiçbir kelimeden türememiş isim

müştâk : bir fiilden veya başka bir isimden türemiş isim

alem : özel isim

ma’lûm : işi yapanın belli olduğu, faili zikrolunan fiil

meçhul : işi yapanın belli olmadığı fiil

lâzım : geçişsiz fiil (failin yaptığı iş kendi üzerinde kalan; kimi, kime, neyi, neye gibi sorulara ihtiyaç hissettirmeyen fiiller) (mef’ulün bih’ini ancak harf-i cer yardımı ile alır)
müteaddî geçişli fiil (failin yaptığı iş kendi üzerinde kalmayıp başkasına etki eden, yani cümlenin anlamının tamamlanması için nesneye ihtiyaç duyan fiiller) (mef’ulün bih’ini doğrudan doğruya -harf-i cer’siz- alır)
mücerred kök (aslî) harflerinden ibaret olan fiil

mezid : kök harflere bazı ekler getirilerek yapılan fiil

gâib : üçüncü şahıs (yanımızda ve karşımızda bulunmayan müzekker)

gâibe : üçüncü şahıs (yanımızda ve karşımızda bulunmayan müennes)

muhâtab : ikinci şahıs (kendisiyle konuşulan müzekker)

muhâtaba : ikinci şahıs (kendisiyle konuşulan müennes)

mütekellim : birinci şahıs (konuşan müzekker veya müennes)

sülasi : kökü üç harfli fiil

rubai : mücerred kökü dört harfli fiil (ilavesiz)
rubai mezid dört harfli (sülasi fiile bir harf ilavesiyle)

humâsî : beş harfli (sülasi fiile iki harf / rubai mücerred fiile bir harf ilavesiyle)

sudâsî : altı harfli (sülasi fiile üç harf / rubai mücerred fiile iki harf ilavesiyle)

sahih : fiil illet harfi bulunmayan

mu’tel : fiil illet harfli fiil

ism-i fâil : etken sıfat-fiil (fiilden türeyip, işi yapanı gösterir)

ism-i mef’ul : edilgen sıfat-fiil (fiilden türeyip, yapılan işten etkilenen kişi veya nesneyi gösterir)

ism-i maksûr : sonunda elif-i maksûre (ي şeklinde yazılmış elif) bulunan ve sondan bir önceki harfinin harekesi fetha olan isim

ism-i menkûs : son harfi ي olup, sondan bir önceki harfinin harekesi kesra olan isim

ism-i memdûd : son harfi hemze ve bir önceki harfi zâid elif olan isim
sâlim fiil aslî harflerinde illet harfi, hemze ve şeddeli harf bulunmayan fiil

mehmûz : fiil aslî harflerinden biri hemzeli olan fiil

muzaaf fiil : son iki harfi aynı olup, idgam yapılarak şeddelenmiş fiil

misâl fiil: aslî harflerinden birincisi “vav” veya “yâ” olan fiil

ecvef fiil : aslî harflerinden ortadaki illet harfi olan (elif, vâv, yâ) olan fiil

nâkıs fiil : aslî harflerinden sonuncusu illet harfi olan fiil

lefif fiil : aslî harflerinden ikisi illet harfi olan fiil

emir : bir işin yapılmasını istemek

nehiy : bir işin yapılmamasını istemek, yasaklamak (olumsuz emir) (misal: tembellik yapma!)

nefy : olumsuzluk (misal: tembellik yapmıyor)

câmid fiil : (donuk fiiller) yalnızca bir zamanı veya bir / birkaç şahsı bulunan fiiller

taaccüb fiilleri : bir şey karşısında duyulan hayret ve şaşkınlığı anlatan camid isimler

masdar : iş ve oluşu, şahsa ve zamana bağlı olmadan anlatan kelime

sıfat-ı müşebbehe : ism-i fâil nev’inden olup, türediği fiilin ifade ettiği güzellik, çirkinlik, sakatlık ve kusurluluk gibi sıfatlarda ve bazı duygularda devamlılık ifade eden müştak kelime (genellikle lazım fiilden türetilir)

ism-i tafdîl : (üstünlük sıfatı) renk, şekil ve sakatlığa delalet etmeyen, vasıfları ve nitelikleri aynı olan iki şeyi mukayese eden veya bir varlıktaki bir vasfın başka varlıklardan daha üstün olduğunu gösteren isim (fiilden türetilir)

ism-i tasgîr : (küçültme ismi) küçüklük ve azlık ifade etmek, sevgi veya hor görmeyi ifade etmek için kullanılan isim (isimden türetilir)

ism-i mensûb : bir yere, bir aileye, bir mesleğe, bir din veya mezhebe yahut

herhangi bir şeye mensub : olmayı bildiren, isimden türeyen ve sonu (mâkabli meksur) “çift yâ”lı isim
ism-i zaman ve mekân bir fiilin vukû bulduğu yeri ve zamanı gösteren isim (fiilden türetilir)

ism-i âlet : âlet ismi (işlediği işi ifade eden fiilden yapılır; müteaddî-sülasî fiilden türetilir)